Eskiden Harvard Üniversitesinde profesör ve birebir vakitte Populace isimli bir niyet topluluğunun kurucusu olan Todd Rose’a nazaran bu kavram; bir kümeye ahenk sağlama isteğinin, insanları nasıl yanlış yola sürükleyebileceğini anlatıyor.
Rose, ”Collective Illusions: Conformity, Complicity, and the Science of Why We” isimli kitabında bu kavram ile ne demek istediğini detaylıca açıklıyor. O halde gelin, biz de sizler için kolektif illüzyonu ayrıntılıca açıklayalım.
Kolektif yanılsamalar, birden fazla vakit çoğunluğun savunduğu yalanlar nedeniyle ortaya çıkar.
Bir kümenin içindeki beşerler, çoğunluğun düşündüğü ve istediği, yanlış olsa bile birebir fikirde olmadıklarını kümeye belirtmeyebiliyor. Bu da illüzyona kapılmalarına yol açıyor. Zira bu aslında onaylamadıkları bir şeye razı olmaları manasına geliyor. Hatta daha ileri boyutlarda, başkaları tarafından istemedikleri bir aksiyonu yapmaya bile zorlanabiliyorlar. Yapılan araştırmalar, ABD vatandaşlarının üçte ikisinin bu türlü durumlarda konuşmak yerine, kendini susturmayı tercih ettiğini ortaya koyuyor.
İş yerleri, bu yanılsamanın en çok görüldüğü ortamlar ortasında.
İş, insanların kar sağladığı bir alan olduğu için birçok kişi, rastgele bir kritik durumda mesleksel pozisyonunu kaybedeceğini düşünerek görüşünü bildirmek istemeyebiliyor. Mesela Todd Rose yaptığı çalışmada, birden fazla kişinin işinden şad olmadığını, daha farklı bir hayat amacı aradığını söylüyor. Lakin yeniden bu birebir çoğunluğun, aslında herkesin bu türlü düşünmediğini sandığı görülebiliyor. İşte Rose bunun, çoğunluğun yanılsamasına bir örnek olarak verilebileceğini düşünüyor. Yazar burada insanların, kalıp yargılardan hareket ederek kolay kolay aslı astarı olmayan genellemeler yapabilmelerini eleştiriyor.
Rose bu eleştirisini şöyle açıklıyor: Çalışan ve çocuğu olan bireyler, iş hayatları nedeniyle çocuklarına ayırdıkları vaktin yetersiz olduğunu düşünüyor. Bu nedenle bu bahiste, genel bir sistem güzelleştirmesi yapılması gerektiğini düşünüyorlar. Hatta yapılan araştırmalarca insanların bu türlü düşündükleri ortaya konmuş durumda. Lakin Rose’a nazaran, kimse bu isteğini başkalarının içerisinde yüksek sesle lisana getiremiyor. Zira diğerlerinin bunu istemediklerini düşünüyorlar ve bunu lisana getirip öne çıktıkları takdirde yuhalanacaklarını zannediyorlar. Böylece sonuç olarak çoğu kişi, tahminen de makûs giden bir nizamı iyileştirebilecekken, ”nasıl olsa herkes bu türlü düşünüyor” sanıp susarak birçok imkan ve fırsattan feragat etmiş oluyor. Ama bir konuşsalar öbür birçok kişinin de kendileri üzere düşündüğünü görebileceklerini bilmiyorlar.
Bu durum, bir kümeye ilişkin olabilme isteğinden kaynaklanıyor.
Rose’a nazaran bir gruba ahenk sağlamak, beşerler için kıymetlidir. Bu nedenle bireyler, o kümede en çok konuşulan şey saçma bile olsa kümeye dahil olabilmek için onun makul olduğunu düşünebiliyor. Lakin Rose, şöyle değişik bir örnek veriyor: Mesela Twitter’daki içerikleri, kullanıcıların %10’unu oluşturuyor, %80’i ise bu içerikleri dolanıma sokuyor. Bu da insanların yalnızca %10’unun, bir görüşe sahip olduğunu gösteriyor. Ama beşerler, öbür %80’in de bir görüşü varmış üzere zannediyor meğer bu büsbütün bir yanılsama. Yani gördüğünüz üzere birden fazla vakit değerli olan ve diğerlerinin de tıpkı düşünmesini etkileyen şey, azınlığın görüşleri olabiliyor.
Yani birçok vakit fikirler, bir kümenin ortak ürettiği düşünceler olmayabiliyor. Rose, insanların niyetlerini, bir topluluğun karşısında gizlemelerini anti-demokratik bir durum olarak görüyor. Zira muharrir o insanlara, ”sen ses çıkarmazsan, o çıkarmazsa, öteki susarsa demokrasi nasıl işleyebilir?” üzere bir soru sormamız gerektiğini düşünüyor.
Bu işin berbat sonuçlarından biri de iptal kültürünü derinlemesine beslemesi.
İptal kültürünün savunucuları, kendileriyle aynı fikirde olmayan şahısların aforoz edilmesi gerektiğine inanan bir yapıya sahip. Yani sırf onlarla tıpkı fikirde değilsiniz diye hayatınızın mahvolması gerektiğini düşünüyorlar diyebiliriz. İptal kültüründe kişi, toplumsal, ekonomik ve bazen fizikî olarak cezalandırılabilir. ”Vay efendim sen misin benim üzere düşünmeyen!” deyip, karşısındaki bireye olumsuz tavır sergileyen insanlar bu kültürü destekliyor. İşte yalnızca bu nedenle kimi beşerler, baskı ve tehdit altında oldukları için başkalarıyla tıpkı fikirdeymiş üzere yapabiliyor. Yani bir bakıma yalnızca rahat bırakılsınlar diye mecburen yalan söylüyorlar.
Aslında kolektif illüzyon, toplumsal hayatta kutuplaşmaların ortaya çıkmasına neden oluyor.
Bu durum insanların, ”benim üzere düşünen, benim inandığım pahalara sahip olan insanlar haricinde hiç kimseye hürmet duymuyorum” moduna girmesine yol açıyor. Böylelikle kendi üzere olmayana karşı güvensizlik hisseden bireyler, ötekilerden ayrışmaya başlıyor. Esasen bu illüzyona kapılan bireylerin, kalıp yargılara saplantılı olmayı bırakıp hoşgörülü olmayı benimsemeleri gerekiyor. Keza bu yanılsamaların karşısında göze batmamak ve dışlanmamak için kendini susturan başka insanların da fikirlerini açıkça tabir etmeleri değerlidir. Aksi takdirde özgür niyet ve özgür bağlantı, insanlıktan yavaş yavaş uzaklaşmaya başlayabilir.
Bu mevzuya tesir eden öteki konu ise toplumsal eşitsizlik. Mesela sosyoekonomik seviyesi yüksek kesim, görüşlerini kimseye aldırış etmeden lisana getirebiliyor. Yani çoğunluk ne der baskısını üzerlerinde hissetmiyorlar. Lakin sıradan beşerler, ötekilerin baskısı karşısında konuşmaktan bu bölüme nazaran daha fazla çekinebiliyor. Todd Rose ise insanlara, farklı görüşlere maruz kalacakları toplumsal alanlara dahil olmaları gerektiğini söylüyor. Çünkü bir kişi, bir şeyin hakikat olduğuna neden inandığını kendi de bilmiyorsa bu hem o kişi için hem de bir toplumun kültürü ve pahaları için büyük bir yozlaşma demektir.
- Kaynaklar: Mckinsey, Todd Rose
- Görsel Kaynakları: Big Think, NBC News, Time