Beş kişilik bir arkadaş kümesi olarak kafeye oturdunuz. Herkes sırayla sipariş verirken çay istedi. Sıra size geldiğinde limonata içmek istediğiniz halde kümeye ahenk sağlamak için siz de çay söylediniz. Nesiniz siz, ezik mi? Hayır. 1950’li yıllarda birincisi yapılmış ve sonradan tekrar edilmiş Asch deneyine nazaran siz sadece kümeye ahenk sağlamaya çalışıyorsunuz, tıpkı herkes üzere. Zira herkes, kümeye uygun bir birey olma muhtaçlığı hisseder.
Asch deneyi sonuçları bireyin kümeye ahenk sağlamak için yanlış bile olsa onlarla birlikte onlara uygun karar verdiğini gösteriyor. Elbette bu deney hakkında yapılan pek çok farklı tenkit de var fakat deneyin maksadının en temel seviyesine indiğimiz vakit karşımıza açık bir gerçek çıkıyor ki o da bireyin kümeye ahenk sağladığıdır. Gelin Asch deneyi nedir yakından bakarak bu deneyin hedefini ve sonuçlarını görelim.
Asch deneyi ile ölçülen uygunluk nedir?
Psikolojik uygunluk olarak da isimlendirilen uygunluk, bireyin içinde bulunduğu toplumsal kümenin kurallarına ve davranışlarına uyma eğilimini göstermektedir. Uygunluk, sırf bireyin ilişkin olduğu kültürün genel toplumsal normalarını söz etmez; Asch deneyinde olduğu üzere kısa bir müddet bir ortada kaldığı toplumsal kümenin bile lisana getirilmemiş kurallarına ahenk sağlama durumunu tabir eder.
Bireyin ilişkin olduğu, içinde bulunduğu ya da içinde bulunmak zorunda olduğu toplumsal kümenin normlarına hangi oranda ahenk sağlayıp sağlamadığı Asch deneyinden evvel de sonra da defalarca bilim insanları tarafından araştırılmıştır. Genel olarak bireyin konformist olduğu yani içinde bulunduğu kümenin lisana getirilmemiş bile olsa kurallarına uyumlu olduğu inancı vardır.
Asch deneyi nedir?
Gelelim yazımızın konusuna. Amerikalı bir psikolog olan Solomon Asch, kendisinden evvel yapılmış olan uygunluk deneylerini inceledi ve onların kimi meseleleri olduğunu tespit etti. Kendi teorisini geliştirerek bireylerin aslında içinde bulunduğu kümede azınlıkta kalmak yerine yanlış bile olsa kümenin genel kanısına uyma eğilimi göstereceğini argüman etti. Bu mevzuda bir dizi deney yaptı ve bunlar Asch deneyi olarak isimlendirildi.
Asch deneyi denilince akla gelen ilk çalışma, Solomon Asch tarafından 1951 yılında 50 Swarthmore College öğrencisi üzerinde yaptığı deneydir. Bu deneyde 8 kişilik kümelere bir çizginin yanındaki üç çizgiden hangisine benzediği soruluyordu. Kümedeki 8 şahıstan 7’si, Asch’in yardımcısıydı; bir tanesi ise olanlardan habersiz katılımcıydı. Yapılan çalışmalarda 7 kişi karşılık verdikten sonra son olarak iştirakçiye kelam verildi ve incelemeler bunun üzerine yapıldı.
Asch deneyinin hedefi nedir, neden yapılmıştır?
Solomon Asch tarafından yapılan deneyin kolay ve tek bir emeli vardı; birey, yalnız kalmak ve dışlanmak kıymetine da olsa doğru bildiği kanıyı lisana getirecek miydi yoksa yanlış olduğunu bile bile sadece içinde bulunduğu kümeye ahenk sağlamak için onlara uygun bir karşılık mı verecekti? Ruhsal uygunluk, Asch deneylerinin temel inceleme konusunu oluşturmaktadır.
Asch deneyinin sonuçları:
Solomon Asch tarafından 1951 yılında yapılan deneyde 18 deneme vardı ve bunlardan 12 tanesi kritik olarak seçilmişti. Bu kritik denemelerde kümedeki 7 yardımcı, bir çizginin yanındaki üç çizgiden hangisine benzediği sorulduğunda yanlış yanıt verdiler. Kümedeki tek iştirakçi son sıradaydı ve değerli olan, onun ne karşılık vereceğiydi.
Asch deneyindeki katılımcıların %32’si, yanlış olduğunu bile bile kümeye ahenk göstererek onlara uygun karşılık verdiler. 12 kritik denemedeki iştirakçilerin %75’i en az bir defa kümeye ahenk sağlarken %25’i ise hiçbir vakit kümeye ahenk sağlamadı. Asch’in yardımcısının olmadığı farklı bir denetim kümesinde ise iştirakçileri sadece %1’i yanlış karşılık verdi.
Peki, iştirakçiler neden kümeye bu kadar kolay ahenk sağladılar?
Asch deneyi sonrası iştirakçilerle görüşmeler yapıldı ve deneyin gerçek yapısından bahsedilerek neden yanlış olduğunu bile bile kümeye ahenk sağlamak için onlara uygun yanıtlar verdikleri soruldu. Cevaplar ikiye ayrıldı; normatif tesir ve bilgisel tesir.
Katılımcıların büyük bir kısmı verdikleri yanıtın yanlış olduğunu bildiklerini lakin alay edilmekten korktukları ya da tuhaf görünmek istemedikleri için bu cevabı verdiklerini söyledi. Buna nazaran birinci neden kümeye ahenk sağlayarak olağan olmaktı yani normatif tesir. İkinci neden ise kümenin kendilerinden daha bilgili olduğuna inanmalarıydı yani bilgisel tesir.
Asch deneyi daha sonra da tekrar edildi ve birtakım temel faktörler belirlendi:
- Uygunluk, kişi sayısına nazaran değişiyor.
- Uygunluk, vazife zorluğuna nazaran değişiyor.
- Uygunluk, kümenin toplumsal statüsüne nazaran değişiyor.
- Uygunluk, özel karşılık verildiğinde değişiyor.
- Uygunluk, bireyin aldığı takviyeye nazaran değişiyor.
Uygunluk, kişi sayısına nazaran değişiyor:
Bireyin, içinde bulunduğu toplumsal kümeye olan ahenginin kişi sayısına nazaran değiştiği görüldü. Bireyin uyumlu olması için kümede en az 5 kişi olması gerekiyor. Sayı daha az olduğunda uygunluk her vakit görülmüyor. Kümedeki kişi sayısı arttığı vakit daha uyumlu olma hali görülmüyor. Lakin kümedeki kişi sayısı artıp da yanlış yanıt ortaya çıkınca iştirakçi şüphelenmeye başlıyor.
Uygunluk, vazife zorluğuna nazaran değişiyor:
İlk yapılan Asch deneyindeki bir çizginin yanındaki hangi üç çizgiden birine benzediği anlaşılır durumdaydı. Sonraki deneylerde iş biraz zorlaştırıldı ve bir bakışta anlaşılmayacak hale getirildi yani misyon artık daha zordu. Bu durumda iştirakçi, kalabalığın bilgisine güvenerek çok daha uyumlu oldu. Bariz yanlışlarda ise ahenk sağlamaktan uzaklaştı.
Uygunluk, kümenin toplumsal statüsüne nazaran değişiyor:
İlk yapılan deneydeki iştirakçiler da yardımcılar da tıpkı yaştaki öğrencilerdi. Sonraki deneylerde yardımcılar daha güçlü, tesirli ve bilgili şahıslardan seçildi. Bu şahıslar yanlış karşılık verseler bile iştirakçi onların kendisinden daha bilgili olduğunu düşündüğü için ahenk sağladı. Yani bireyin içinde bulunduğu kümenin toplumsal statüsünün uygunluk üzerinde direkt bir tesiri var.
Uygunluk, özel cevap verildiğinde değişiyor:
Başka bir deneyde tıpkı soru soruldu lakin bu sefer iştirakçinin özel yanıt vermesi istendi, uygunluk azalmıştı. Yani bireyler, üzerlerinde toplum baskısı olmadığı vakit ve oburlarının onun ne yaptığını bilmedikleri vakit ahenk göstermiyor.
Uygunluk, bireyin aldığı takviyeye nazaran değişiyor:
Farklı bir deneyde yardımcıların büyük bir kısmı yanlış yanıtı verdi lakin bir tanesi planlanmış bir formda hakikat karşılığı verdi. Tek bir bireyden bile takviye aldığı vakit katılımcı, hakikat fikre sarılarak kümenin büyük bir kısmını karşısına almayı göze aldı ve ahenk sağlamadı. Yani küçük bir dayanak bile bireyin kendi kanısını savunmasını sağlayabiliyor.
Asch deneyine yapılan tenkitler:
Solomon Asch tarafından 1950’li yıllarda yapılan deneylerin sonuçları hakkında pek çok tenkit yapıldı. Çünkü bu devir ABD’de bir cadı avı vardı. Biraz solcu olanlar bile komünist casus ilan edilerek toplumdan aforoz ediliyordu. Bilhassa genç öğrenciler kimsenin dikkatini çekmemeye, topluma ahenk göstermeye ve başlarına bela almama çalışıyorlardı. Bu yüzden bu periyotta yapılan Asch deneyinin sonuçlarının genel geçer olmadığı düşünülüyor.
Bu fikir üzerine sonraki yıllarda misal bir deney yapıldı. 1980’li yıllarda yapılan benzeri bir deneyde gruba ahenk sağlayan kişi sayısı yok denecek kadar azdı. Zira toplum artık daha özgür hale gelmiş ve öğrenciler sessiz sakin kalmak yerine tenkit yapmaya alışmıştı. Yani uygunluk, bireyin yaşadığı toplum kurallarına nazaran de değişmektedir.
Bireyin kalabalığa ahenk sağlayarak karar verdiğini ortaya koyan Asch deneyi nedir sorusu üzerinden bu deneyin maksadından ve sonuçlarından bahsettik. Bugün bu türlü bir deney olsa sonuçları nasıl olurdu? Bahis hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.
