Bir çeşit niyet disiplini olarak tanımlayabileceğimiz mantık nedir sorusuna hepimizin az çok doğrularla dolu bir karşılığı vardır. Mantığın temelinde ise akıl yürütme vardır. İster kapalı kapılar gerisinde saklanan bir gizem olsun, ister gözümüzün önünde yaşanan bir gerçek olsun; onun ne olduğunu kavramak için akıl yürütürüz ve ister istemez kimi akıl yürütme sistemlerini kullanarak bunu yaparız.
Tümdengelim, tümevarım, analoji ve dışaçekim üzere akıl yürütme kavramları, akıl yürütme formüllerine verilen isimlerdir. Sırf bu kavramları okuduğumuz vakit pek çok kişi bunların ne olduğunu tam olarak zihninde canlandıramamış olabilir. Lakin emin olun bunların her biri esasen hepimizin günlük hayatta şuurlu ya da bilinçsiz olarak kullandığı formüllerdir. Gelin tümdengelim, tümevarım, analoji ve dışaçekim üzere akıl yürütme kavramları nelerdir tüm ayrıntılarıyla inceleyelim.
İçindekiler
- Akıl yürütme nedir?
- Akıl yürütme kavramları: Akıl yürütme teknikleri nelerdir?
- Tümdengelim nedir?
- Tümdengelim örnekleri
- Tümevarım nedir?
- Tümevarım örnekleri
- Dışaçekim nedir?
- Dışaçekim örnekleri
- Analoji nedir?
- Analoji örnekleri
İlk olarak, akıl yürütme aslında nedir?
Mantık, bir tıp fikir disiplinidir. Bu disiplinin temelini oluşturan en değerli kavramlardan bir tanesi de akıl yürütmedir. En temel tarifiyle akıl yürütme; makul bir durum hakkında bilinen bilgiler üzerine kurallar çerçevesinde düşünerek bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmaktır. Akıl yürütme; muhakeme ve uslamlama üzere isimlerle de anılır.
Akıl yürütme kavramları: Akıl yürütme sistemleri nelerdir?
Tümdengelim nedir?
Dedüksiyon olarak da isimlendirilen tümdengelim, klasik mantığın en çok başvurduğu akıl yürütme tekniklerinden bir adedidir. Var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşma tekniğidir. Genel bilgiler üzerine düşünülerek özel hakkında yeni fikirler ve fikirler üretilir.
Tümdengelim örnekleri:
- Tüm otomobiller dört tekerlidir, Bugatti Chiron bir otomobildir; öyleyse Bugatti Chiron dört tekerlidir.
- Tüm balıklar denizde yaşar, hamsi bir balıktır; öyleyse hamsi denizde yaşar.
- Tüm sportmenler idman yapar, Ahmet bir sportmendir; öyleyse Ahmet idman yapar.
- Tüm beşerler ölümlüdür, Sokrates bir insandır; öyleyse Sokrates ölümlüdür.
Tümevarım nedir?
İndüksiyon olarak da isimlendirilen tümevarım, var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılan akıl yürütme metotlarından bir adedidir. Tümdengelim tekniğinden farklı olarak tümevarım sisteminde özel bilgiler üzerinden genel bilgilere ulaşılır. Bu nedenle sonuçlar kesin değildir. Gözlemlenen bilgiler üzerine tümevarım tekniği ile düşünerek yanlışsız sonuçlara ulaşmak mümkündür lakin gözlenmemiş bilgiler olduğu için çelişme yaşanması mümkündür
Tümevarım örnekleri:
- Serçe, güvercin ve karga uçar. Serçe, güvercin ve karga kuştur. Öyleyse kuşlar uçar.
- Bebekler yürüyemez. Ahmet bir bebektir. Öyleyse Ahmet yürüyemez.
- Boncuk siyah bir kedidir. Boncuk balık yer. Öyleyse tüm siyah kediler balık yer.
- Günler 24 saat sürer. Salı bir gündür. Öyleyse salı günü de 24 saattir.
Tümevarım örneklerinden gördüğümüz üzere gözlemlenen bilgiler üzerinden yapılan birtakım çıkarımlar yanlışsız olsa bile tüm siyah kedilerin balık yediği üzere özel bir bilgi üzerinden genele ulaşmak her vakit mümkün değildir. Bu nedenle tümevarım tekniği ile ulaşılan sonuçlar kesin değil ve elde edilen bilgiler sağlam değildir.
Dışaçekim nedir?
Geriçıkarım olarak da isimlendirilen dışaçekim, güç vakitlerde kullanılacak akıl yürütme sistemlerinden bir adedidir. Başka akıl yürütme metotları üzere var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır lakin başkalarından farklı olarak dışaçekim tekniğinin uygulandığı durumlarda çoğu vakit eldeki bilgiler eksik ya da yetersizdir. Bu nedenle dışaçekim tekniği için en yeterli açıklamaya ulaşma sistemi demek de mümkün.
Dışaçekim örnekleri:
Dışaçekim örneklerini başka akıl yürütme yollarında olduğu üzere kesin cümlelerle vermek mümkün değil, bu nedenle olaylar üzerinden açıklamak en doğrusu olacaktır. Tıp dünyasının günümüzdeki kadar gelişmediği periyotta doktorlar, hastanın paylaştığı ve muayene sırasında elde ettikleri bilgiler üzerine düşünüyor ve bu bilgilerin karşılığı olan en hakikat hastalığı bulmaya çalışıyorlardı.
Dışaçekim metodunun en net görüldüğü örnek ise yargıçlardır. Bir mahkemede her iki taraf da son derece sağlam olduğunu iddia ettiği şahitler ve deliller sunarak kendisinin hatasız olduğunu söyler. Hakim, olay üzerine bulabildiği kadar çok bilgi bularak dışaçekim tekniği ile düşünür ve en gerçek sonuca ulaşmaya çalışır.
Filozof Charles Sanders Peirce’a nazaran dışaçekim prosedürü, bilimin temelini oluşturur. Bilim insanları, ellerinde birçok vakit yetersiz olan bilgiler üzerinden bir çıkarım yaparak bir adım ileri masraflar. Zira ilerlemek için birtakım şeyleri hakikat kabul etmek gerekir. Bu sistem kullanılarak gelişmeler yaşanır. Hatta bir yanlışın hakikat kabul edilmesinin sonucu olarak farklı bir gerçeğe ulaşılabilir. Yani bilimin temelinde dışaçekim akıl yürütme metodunun olduğunu söylemek nitekim de mümkün.
Analoji nedir?
Analoji; tümdengelim, tümevarım ve dışaçekim üzere tüm akıl yürütme prosedürlerinin vakit zaman bir ortada kullanılabildiği akıl yürütme formüllerinden bir adedidir. Öteki akıl yürütme sistemleri üzere var olan bilgiler ya da olaylar üzerinden bilinmeyene yani yeni bilgilere ulaşmak için kullanılır lakin başkalarından farklı olarak odak noktası iki şey ortasındaki benzerliktir. Genele değil, ikili ortasındaki benzerliklere odaklanır.
Analoji örnekleri:
Analoji akıl yürütme formülü birden fazla vakit uzay üzere bilinmezlerle dolu bir alanda çalışan bilim insanları tarafından uygulanır. Örneğin, Dünya’da atmosfer vardır ve canlı hayat vardır. Mars’ta atmosfer var. Öyleyse Mars’ta da canlı hayat vardır. Bu tıp bir akıl yürütme ile bazı ön kabuller uygulanır ve incelemeler bu biçimde yapılır. Gaye kesin bir sonuca ulaşmak değil, sırf ihtimalleri göz önüne almaktır.
Günlük hayatta da analoji örnekleri görüyoruz. Örneğin Aslan Ahmet ya da melek üzere bayan dediğimiz vakit aslan ile Ahmet ve melek ile o bayan ortasındaki özelliklerin ne kadar emsal olduğundan bahsediyoruz. Örneğin ormanda dolaşırken bir meyve gördünüz ve onun daha evvel gördüğünüz bir meyveye benzediğini düşündünüz. Daha evvel gördüğünüz meyvenin zararsız olduğunu bildiğiniz için yeni gördüğünüz meyvenin de zararsız olduğu ön kabulu ile onu yersiniz. Bu tıp örnekleri çoğaltmak mümkün.
Elimizdeki hudutlu bilgiler üzerinden bilinmezi çözmemize yardımcı olan tümdengelim, tümevarım, dışaçekim ve analoji üzere akıl yürütme kavramları nelerdir sorusunu yanıtlayarak bu usulleri daha güzel anlayabileceğiniz örnekleri paylaştık. Mevzu hakkındaki niyetlerinizi yorumlarda paylaşabilirsiniz.