Eski Mezopotamyalılar için evlilik, soyun devamını ve böylelikle toplumun istikrarını sağlamak için kıymetliydi. Hatta tarihçi Heredot, evliliğin bu kültürel yapı için o kadar kadar değerli olduğunu söyler ki bu uğurda evliliğin ticarete döküldüğünü bile anlatır. Mesela Herodot, Mezopotamya’da bayanların en yüksek fiyat teklifi verene satıldığı “gelin açık artırma pazarları” olduğundan bahseder.
Aşk, bu topraklarda her daim varlığını idame ettirse de toplumsal tertibi korumak için yapılan amaç odaklı evliliklerin yanında ikinci planda kaldı. Peki neden bu insanlar evlilik mukavelesi yapıyordu?
Cinsellik bile zevk almanın ötesinde, belli bir ‘çıkar’ için kullanılıyordu.
Herodot, bayanların İnanna’nın tapınağında oturarak dışarıdan geçen bir erkeğin kendilerini beğenmeleri dahilinde onlarla seks yaptığından bahseder. Bunun nedeni ise toplumsal yapının insanlardan, toplumun doğurganlığını ve refahını artıracak faaliyetlerde, yani çocuk yapma teşebbüsünde bulunmalarını beklemesiydi.
Evlilik, bayanın babası ve damat ortasındaki maddi alışverişe dayanan yasal bir mukavele üzerinden yürütülüyordu.
Mezopotamya’da damat, gelinin babasına şimdilerde hala kimi kültürlerde olduğu üzere başlık parası öderdi. Yani evlilik, bu kültürlerde bir ‘iş’ gibi algılandığı için para ön plandaydı diyebiliriz.
Antik kültürler üzerine çalışmaları olan Stephen Bertman bu mevzuda şöyle diyor: Sümercede aşk sözü, dünyayla ve toprakla ilgili ölçüm yapmaya yönelik maddi karşılığı olan birleşik bir fiildi. Sümerler, Babilliler ve Asurlar ortasında evlilik hem kişiyi hem toplumu garanti altına almak için tasarlanan bir iş muahedesi olarak görülüyordu. Devlet, insanların alaka kurup memnun olmalarını değil, üstte da bahsettiğim üzere yalnızca üremelerini ve kültürün devamlılığını sağlamalarını önemsiyordu.
Diyelim birbirini seven iki kişi var ve evlenmek istiyorlar, o vakit mukaveleye uymak zorundalar yoksa evlenmeleri mümkün değildi. Mesela Mezopotamya hukukunda bir erkeğin evlilik akdi hazırlaması (sözleşme) ve her iki tarafın ailelerinin onay vermesi gerektiği yönünde bir yasa mevcuttu. Aksi takdirde bayan, kendisini isteyen erkeğin karısı olamaz zira bu durum yasaya karşıttır.
Tıpkı günümüzdeki evliliklerde olduğu üzere şahıslar, evliliklerine şahit olacak insanların huzurunda bu mukaveleyi (şimdilerin nikah cüzdanı üzere düşünebilirsiniz bunu) imzalardı ve düğün hazırlıkları başlardı. Düğünden sonra gelin, kayınpederin konutuna taşınır, damatla alakaya girer ve gebe kalması beklenirdi. Üstelik gelinin bakire olmasına da dikkat edilirdi. Hukuken şayet gelin gebe kalmaz yahut bakire çıkmaz ise damat, ailesine bayanı geri gönderip verdiği başlık parasını, çeyiz parasını isteyebilme hakkına sahipti.
Eski Mezopotamya’da sadakatsizlik demek, ceza demekti.
Eşlerine karşı sadakatsiz olan erkekler, tarihçi Jean Bottero’nun söz ettiği üzere, şayet kabahatleri ortaya çıkarsa mevt cezası dahil olmak üzere çeşitli cezalara tabi tutuluyorlardı. Kelamın özü; aile birliğine ziyan verecek her tipten davranış, bu kültürde kabul görmüyor diyebilirim.
Araştırmacılara nazaran eski yazıtlarda, bayanların öbür erkeklerle yatmak için kocalarından kaçtığı bildiriliyor. Bu şahıslar ola ki suçüstü yakalanırsa; kadın, sevgilisiyle birlikte ırmağa atılır ve böylelikle boğularak ölür veyahut direğe asılarak öldürülür. Esasen yasa bu davranışı yapanların ya idam edilmesini ya da bağışlanmasını uygun görüyordu ki bu bağışlanma konusu da Hammurabi Kanunları’na nazaran anca kadının, resmi kocasının bağışlaması dahilinde yürürlüğe girebilirdi. Böylece kral, kocanın verdiği karara nazaran bayanı ve sevgilisini bağışlayabiliyor.
Hatta bir bayanın çocuk doğurması o kadar kıymetliydi ki şayet kısırlıktan yahut diğer bir nedenden gebe kalamıyorsa eşi, ikinci bir bayanı kendine eş alabiliyordu. İkinci eşin seçiminde birinci eşe danışılıyor, seçtikleri ikinci bayanın, birinci bayanın tertibine uyması bekleniyordu. Zati baktığınızda ikinci eşin, birincinin cariyesi üzere olduğunu anlayabilirsiniz. Çünkü bu bayanın doğuracağı çocuk da birinci kadının çocuğu sayılıyordu. Bir erkeğin eşi gebe kalamıyor diye boşanmak istemesi toplumda pek kabul görmediği için bu türlü bir tahlil bulunmuştu. Erkek, ölene kadar o bayanla evli kalmak ve bir yandan meskene getirdiği cariyelerle soyunun devamını sağlamak zorundaydı.
Günümüzde boşanmak, birçok insan için hala bir tabu. Eski Mezopotamya’da da öyleymiş!
Boşanma, bu topraklarda önemli bir sosyal damgalanma sebebiydi diyebiliriz. Çoğu kişi evliliğinden mutlu olmasa bile amiyane tabirle mezara kadar partneriyle birlikte olmak zorundaydı. Boşanma talebi ve hakkı ise öncelikli olarak erkeklere mahsustu. Bayanlar, yalnızca istismara uğradıklarında bu haktan yararlanabiliyordu. Aslında bayan bireyler, kolay kolay boşanmak istediklerini lisana getiremezlerdi zira kocası, bayanı meskenden kovabilirdi.
Esasen geçmişte de bayanlar, toplum önünde rezil olma korkusu nedeniyle boşanma isteğini sineye çekmiş olabilir diye düşünüyorum. Velhasıl gördüğünüz üzere evlilikte geçerli olan tüm bu kuralların ardında, her iki tarafın maddi ve manevi olarak mutabakatlı bir işe başlar üzere başladığı bir kontrat (sözleşme) yatıyor. Böylelikle evlilik ferdi değil, toplumsal maksatlara nazaran yapılan bir ritüele dönüşüyor diyebilirim. Siz Eski Mezopotamyalıların evliliğe bakış açısını nasıl buldunuz? Sizce günümüzden izler bulabiliyor muyuz? Yorumlara fikirlerinizi yazabilirsiniz.
Kaynaklar: World History, Bir Dakikada Geziyorum, Kırlangıç Yuvası
