Araştırmacılar, çocuklara şartlı olarak ödüller sunulduğu vakit, onların mükafatı çabucak elde etmek yerine hazzı geciktirip geciktirmeyeceklerini merak etti.
1970 yılında, okul öncesi periyottaki çocuklarla yapılan bu deneyde, çocukların zevki sonraya bırakma konusundaki bilişsel yeteneklerinin düzeyi veya eksikliği ölçülmek istendi. O vakit gelin, bu deneyin ayrıntılarına birlikte bakalım.
İlk etapta, 56 çocuktan oluşan iştirakçi kümesiyle birlikte deneye start verildi. Araştırmacılar, çocukları deneye alıştırmak için evvel onlarla biraz oyun oynadı.
Çocukları A’dan E’ye kadar beş kümeye dağıtan araştırmacılar, onların her birini başka farklı odalara götürdü. A, B ve C kümesindeki çocuklara bir marshmallow verildi.
Sonrasında olanlar ise enteresandı. Çocuklara, uzmanların odalardan bir müddetliğine ayrılıp sonra geri dönecekleri söylendi. Şayet onları beklerlerse önlerindeki marshmallowdan bir tane daha verileceği belirtildi. Fakat psikologlar, çocuklara isterlerse şekerlemeyi hemen yiyebileceklerini de söz etti. Fakat çabucak yiyenler için ikinci bir şekerleme hakkı bulunmuyordu.
Bekleme mühleti ise 15 dakikaydı. Pekala bu müddet geçtikten sonra neler oldu?
A, B ve C kümesindeki çocuklardan kâfi derecede sabır gösterenler, iki adet marshmallow yiyebildi. Beklemeyen, pes eden çocuklar ise başta belirtildiği üzere ikinci bir şekerleme alamadı. D ve E kümesindeki çocuklara bir şey ikram edilmedi. 15 dakikalık müddet geçtikten sonra ise tüm çocuklara oyuncaklarla oynamaları için müsaade verildi. Sonra çocuklar oyuncaklarla oynarken, onlardan eğlenceli şeyler düşünmeleri istendi. Bu, müzik söylemek ve farklı oyun tiplerini düşünmek üzere şeyler olabilirdi.
Uzmanlar, bir süre müşahede yaptıktan sonra bazı çocukları deneyden çıkarmayı uygun gördü. Zira kimileri, uzmanların yönlendirmelerini anlamadı, yani talimatlara uymadı. Bu nedenle 50 çocukla araştırmaya devam etmenin uygun olduğuna karar verildi.
Sonra ise deneyin çok şaşırtan olan ikinci kısmı başlatıldı.
50 çocuğa da tekrar baştaki üzere uzmanların odadan çıkacağı belirtildi. Bunun üzerine çocuklara, zili çalsalar da çalmasalar da 15 dakika bekledikten sonra oyuncaklarla oynayabilecekleri söylendi. Alışılmış küçük çocukları oyuncak dolu bir odaya koyup, ”şu kadar müddet sonra bunlarla oynayabilirsin” demek, onlar için sahiden çok sıkıntı olsa gerek. Gel gelelim, sonuçlarda, başta A, B ve C kümesine dahil edilen ve 15 dakika boyunca iki adet şekerleme yemek için bekleyen çocukların, öbür kümelere nazaran daha fazla sabredebildikleri ortaya çıktı.
Deneyin bir başka basamağında çocuklar üç kümeye ayrıldı ve onlara tekrar marshmallow ikram edildi. Lakin bu bekleme mühleti içerisinde, her gruptan farklı şeyler düşünmeleri istendi.
A grubundakilere eğlenceli şeyleri, B grubundakilere üzücü şeyleri ve C grubundakilere az sonra yiyecekleri şekerlemeyi düşünmeleri söylendi. Mantık tekrar birebirdi. 15 dakika boyunca uzmanları çağırmadan beklerlerse alacakları ödül sayısı artıyordu, beklemezlerse ekstra bir şey kazanamıyorlardı. Sonuç olarak A grubundaki çocukların, başka kümelere nazaran daha fazla beklediği görüldü.
Mischel ve grubu, çocukların anlık hazzı sonraya bırakmayı; hazzın kaynağını görmezden gelerek yahut husustan bağımsız olumlu şeyler düşünerek öğrenebileceklerini öne sürdü. Ki aslında anlık tatmin elde etme duygusunu ertelemek de uzmanlara nazaran bu tip bilişsel aktivitelere bağlıydı. Yani ”ya istek objesinden kaçınacaksın ya da ona karşı duyulan isteği bastıracaksın” ideolojisini benimsemek gerekiyordu.
Bunun üzerine yapılan öbür deneylerde de bir anlık zevk hissine kapılmadan, daha uzun vadeli kazanımlar elde etme fikrini içselleştiren çocukların, sabretme konusunda başarı gösterdikleri tespit edildi.
Psikolog Tyler Watts önderliğinde yapılan diğer bir çalışmada ise 900 şahıstan oluşan çocuk grubu incelendi.
Bu çocukların her biri farklı etnik kökene, sosyoekonomik duruma ve ebeveyn yapısına sahipti. Bu araştırmada ise çocukların sosyoekonomik durumunun, hazzı erteleme davranışıyla ilgisi incelendi.
Sonuçlar ise epey vurucuydu. Neden mi? Zira uzmanlar, geciktirilen haz davranışından her daim olumlu sonuçlar çıkarılamayacağını söyledi. Yani bu, Mischel ve arkadaşlarının çıkarımının tam aksisi bir yaklaşımdı diyebiliriz. Watts’ın takımı, ikinci bir marshmallow mükafatını almak için bekleyebilmeyi, çocuğun sosyal ve ekonomik alt yapısı tarafından belirlenen bir durum olarak tanımlıyordu.
Basitçe anlatmak gerekirse, çocukların davranışlarında aile faktörünün kıymetinin göz gerisi edilemeyeceğini söyleyebiliriz. Mesela araştırmada, maddi durumu düzgün olmayan çocukların, ikinci bir şekerlemeyi beklemekte daha sabırsız olduğu görüldü. Uzmanlara nazaran bunun sebebi, fakir çocukların hayatlarının zengin olan çocuklara nazaran daha teminatsız olmasıyla bağlantılıydı. Yani durumu uygun olmayan birinin, ”bugün yemek bulduysam yerim, yarın yemek bulamazsam aç kalırım” mantığında hareket ettiği düşünülüyordu.
Velhasıl beklemek, sosyoekonomik düzeyi düşük olanlar için bir risktir diyebiliriz. Neden mi? Zira bu çocukların ebeveynleri, onlara hiçbir vakit şekerleme alamayabilirdi. Yani akademisyenler, bu çocuklar için öz-kontrol hüneri düşük demenin, bu nedenle yanlışsız bir tavır olmadığını tabir ediyordu. Yeterli eğitimli ve maddi durumu düzgün ailelerin çocuklarının ise hazzı daha kolay erteledikleri görüldü. Lakin araştırmacılar bu durumun onlar için kolay olmasını, işte tam da bu ekonomik ve statüsel nedenlere bağlıyordu.
Çünkü o marshmallow, bu çocukların muhtaçlık hissettiği bir besin değildi, ebeveynleri onlara istedikleri öbür atıştırmalıkları da alma imkanına sahipti. Ki buna misal öteki çalışmalarda da fakir ebeveynlerin çocuklarının, zengin olan ebeveynlerin çocuklarına göre bu tip atıştırmalıklara karşı daha fazla istek duydukları görüldü.
En nihayetinde, iki araştırmanın sunduğu farklı bakış açılarından şunlar çıkıyor: Birinci araştırmaya nazaran, ödül almak için anlık zevki erteleyen çocukların, mükafatı bekleyemeyenlere nazaran, yetişkinliklerinde daha başarılı olacakları düşünülebilir. Yahut ikinci bir şekerleme için bekleyebilen çocuklar için öz-kontrol marifetleri daha yüksek ve dış faktörlerin tesirinde kalmamayı başarıyorlar da diyebiliriz. Ki aslında esasen bu deneyde, daha fazla haz için kısa vadeli hazzı ertelemenin olumlu olacağı iletisinin verilmek istendiğini de tabir edebiliriz.
Ancak ikinci araştırmaya baktığımızda, bir evvelki araştırmadaki çıkarımların yetersiz olduğu görülebilir. Zira çocukları kıyaslarken, onları yalnızca çocuk kimlikleriyle değerlendirmememiz gerektiğini, bu kimliği inşa eden aile, sosyoekonomik durum, etnik köken ve eğitim seviyesi üzere toplumsal faktörleri de göz önüne alınca çok güzel anlayabiliyoruz.
Yani çocuklukta ertelenen yahut ertelenmeyen hazzın gelecekte bireye her daim kazanım sağlayacağı istikametinde bir genelleme yapılması, ne yazık ki her birey için geçerli olmayabiliyor. Aslında bu tip deneyler aracılığıyla, bir hususta genellemeler yapılırken, farklı dinamiklerin de işin içine girebileceğini düşünmenin kıymetini görmüş oluyoruz.
- Kaynaklar: Simply Psychology, The Atlantic
- Görsel Kaynakları: Inc. Magazine, Behavioral Scientist, Medium, Uplifers
