Ekonomist Ali Ağaoğlu ve gazeteci Hakan Güldağ Talih Sohbetleri’nde bu hafta hiperenflasyon tatışmalarını ele aldı. Güldağ son göstergelere ve artırımlara değinerek beklentilerde devam eden bozulmaya işaret ederken, Ağaoğlu, enflasyonun büsbütün denetimden çıkma riski bulunduğunu vurguladı.
Güldağ iktisatta irili ufaklı sarsıntıların ‘yüksek şiddetli, yıkıcı bir sarsıntıya dönüşebilir’ korkusu yaşattığını lisana getirirken, Ağaoğlu Türkiye’nin ‘ağır çekim’ bir kriz yaşadığını söz etti. Dolar/TL’de şok bir dalga beklemediğini belirten Ağaoğlu, petrol ve altın fiyatlarında yükselişin sürebileceğini söyledi.
Güldağ: Enflasyon beklentilerinde maalesef rastgele bir güzelleşme emaresi yok. İTO bilgilerine nazaran İstanbul’un enflasyonu yüzde 87,35 ile 24 yılın doruğunda. TÜİK’in bugün açıklayacağı manşet enflasyonun da mayısta yüzde 75’i aşması bekleniyor. Sebze-meyvede biraz gerileme olsa da neredeyse her hafta artan akaryakıt fiyatları, devam eden doğalgaz ve elektrik artırımları… Ayrıyeten, Avrupa’nın kararı sonrası bu yıl ‘ucuz petrol’ beklentisinin ortadan düzgünce ortadan kalkması… Özetle, pandemi sonrasında Rusya-Ukrayna savaşı, hammadde, güç ve besin fiyatlarının süratle yükselmesi meçhullüğü ve karmaşayı artırıyor. Dışarıda Fed başta enflasyonla nasıl çaba edildiği belirli de, bizim nasıl gayret ettiğimize ait bir berraklık yok. Gerçek yanlış, üzerine çalışılan kira kontrollleri düzenlemesi şimdi gelmedi. 1,5 aydır enflasyona endeksli tahvil konuşuluyor. Ondan da ses yok.
Ağaoğlu: “Enflasyona endeksli tahvil çıkaracağım” dediğin anda enflasyonu kabul ediyorsun. Fakat onunla uğraş etmek yerine varlığı üzerine bina inşa ediyorsun. Nasıl bir şey gelecek hala bekliyoruz. Muhteşem bono diye bir şey olmayacağını anladık. Daha evvelce var olan enflasyona endeksli tahvilin bireylere satılan bir hali olacak. Yani şirketlere satılır mı, satılmaz mı bilmiyorum ancak bankalara satılmaması gerektiğini düşünüyorum. Zira bankalara satılırsa bankaların olağanda piyasadan alabileceğinden daha da yeterli getirili bir tahvile kavuşur. Bunun tekrar Merkez Bankası’na teminata verip yeniden borçlanıp yeniden ekstra para kazanma ihtimalleri var. Bankalar para kazanmasın demiyorum doğal ki ancak karşılığında bu paranın geldiği kaynak Hazine. Hazine de bu faizi bizim vergilerimizle ödeyecek. Bizde de herhalde Fed’in kusuru üzere süreksiz diye düşünülüyor ki çaba yalnızca kelamda kalıyor. Özde uğraşla ilgili net olarak hiçbir şey görmüyoruz.
Güldağ: Yalnız biz işi ağırdan aldıkça sorun da derinleşiyor. Bariz iktisat potikası yanılgıları ile birleşince, global fiyatlar TL’nin yine paha kaybetmesine yol açıyor. Kuru tutuyoruz diyorduk, o da olmadı. Kur 16.50’yi zorluyor. Gerçi mikro idare ve müdahaleler ile pek oraya müsaade verilmemeye çalışılıyor lakin piyasa da daima test ediyor. Beştepe’de bir iktisat doruğu yapıldı. Ne konuşulduğuna ait bir açıklama yok. ‘Herhalde minimum fiyata artırım gelecek’ diye konuşmalar var. ‘Enflasyona endeksli tahvil görüşülüyor’ diyenler var. Sonuç itibariyle siyasetler sıkıştı. Yanlışlar da motamot devam ettiğine nazaran, enflasyonda bir platodan ötekine süratli sıçramalar da devam edecektir. Sen bir orta “İpin ucunu bırakırsak iş hiperenflasyona yanlışsız da gidebilir” demiştin. ‘Venezuela üzere oluruz’ demiştin. Maazallah o kelamların geliyor aklıma.
Ağaoğlu: Özde bir çaba görmediğimiz için enflasyon durmuyor. Makus tarafı, enflasyon beklentileri çok bozulduğu için nereye çıpalayacağınızı da bilemiyorsunuz. Merkez Bankası beklenti anketi 46,50 çıkıyor, vatandaşın enflasyon beklentisi 80 oluyor. 90’lı yıllarda kronik bir enflasyon vardı, yüzde 70 ortalamayı 13 yıl sürdürdük. Lakin o hayatımızın bir kesimiydi. Maaşlar, gelirler ona nazaran güncelleniyordu. Az çok onla birlikte geriden de olsa bir alışma devrimiz vardı. Şu anda maaşlar güncellenemiyor ve fiyatlar artmaya devam ediyor. Yoksulluk hududu inanılmaz biçimde artmış durumda. Beklentilerin bozulması çok kritik bir sorun ve hiperenflasyon düzeyine çıkmamız neredeyse an problemi. Ondan da geri döndürmeniz için çok lakin çok sert önlemleri çok uzun müddet almanız gerekiyor.
Güldağ: Alışılmış bir de dışarıdan gelen tesirler ve riskler var. Az evvel de dediğim üzere ‘ucuz petrol’ bizim için hayal olacak güya. Bu durum işimizi yeterlice zorlaştıracak.
Ağaoğlu: Avrupa Birliği neredeyse yüzde 90’a varan Rusya’dan gaz ithalatını yılın sonuna kadar bitirmeye kararlı. Bu doğal ki petrol ve doğal gaz fiyatlarını etkiledi. Tedarik sorunu ortaya çıkardığı için risk artıyor. Buna bir de Çin’in koronavirüs tedbirlerini gevşetmeye başlamasının yaratacağı talep beklentisi de eklenince Brent petrol 120 dolarların üzerine çıktı. Benim “hani inse inse 85’e sıkıntı iner” dediğim sayı artık 95 oldu. 95 doların altına bu yıl kolay kolay inemeyiz.
Güldağ: Güç tarafında yeni zahmetler bizi bekliyor üzere görüyorum. Son kaynak limiti 1 Temmuz’da geçerli olmak üzere sanayi ve ticarethaneler için 1 milyon kilovat saate kadar düşürülmüş vaziyette. Bu limitin üzerini kullanmak isteyenler ikili mutabakat yapacak. Değişik bir şey duydum; güç üreten gemiler var. Pakistan’da Angola’da oluyordu. Onlardan kiralamışız. Güç tarafında önemli bir gol yiyebiliriz yakında. Sahiden uyumda eksiklik var. Beştepe doruğunu onun için açtım. Tahminen de hükümetin daha fazla bir ortaya gelip bunları masaya yatırması lazım. İktisat, seçim olacak diye günlük yönetim edilmek zorunda değil diye düşünüyorum.
Ağaoğlu: Geçen hafta söylediğimi tekrar edeceğim. Faizleri denklemeden sonuç almak sıkıntı. Bunu yapıp, sonra enflasyonla çaba ediyoruz dememiz lazım. Para ve maliye siyasetleri uyumlu hale getirilmeli. Bu sübvanse edilen faizlerle maalesef biz bir yere varamayız. Kısa vadeli tahlil üzere görülüyor lakin uzun vadeli ahlaki erozyon yaratıyor. Bu ortamda seçim yapıldı ve Sayın Cumhurbaşkanı tekrardan misyona geldi diyelim. İşi seçildikten sonra da sıkıntı. Tekrardan siyaset değişikliği yapması gerekiyor ki işimiz kolaylaşsın. Seçimden sonra iktisat siyaseti değiştirilecek diye düşünüyorsak bugün neden yapmıyoruz? Büsbütün denetimden çıkma ihtimali olan bir enflasyonla karşı karşıyayız. Zira bunun karşısı Venezuela, Arjantin.
Güldağ: Bu mümkünlük beni korkutmaya başladı. “Türkiye’de belirli istikrarlar var, o kadar da değil” denebilir lakin işler düzgün gitmiyor. Vatandaş ve çalışan cephesinden bakıyorum; iş barışını da bozabilecek bir ortamın geliştiğini görüyorum. 2018’den bu yana bir fakirleşme var.
Ağaoğlu: Ben ona 2015 diyorum bu ortada.
Güldağ: Birinci çeyrek büyüme dataları de ortaya koyuyor. Ücretlilerin GSYH içindeki hissesi 2020 birinci çeyrekte yüzde 39,1, 2021 birinci çeyrekte yüzde 35,5 ve artık 31,5. 3 yıl içinde 8 puan gerilemiş. Bu az buz bir şey değil. Benzeri tablo İSO 500’de de var. Faaliyet karı yüzde 139 artarak 342 milyar liraya çıkmış ancak ödenen fiyat ve maaşların hissesi 2014’te yüzde 57,5 iken 2021’de yüzde 32,2’ye inmiş. Yani 2014’ten geçen yıla 25,3 puan gerilemiş vaziyette. Hissedilmeyen bir büyüme.
Ağaoğlu: Toplumun refahına yansımayan bir büyüme. Büyüme makûs bir kriter ve amaç. Kalkınma maksat olmalı. Kalkınma, büyümenin bütün topluma yayılmış halidir. Siz aşikâr dalları sübvanse ederek destekleyerek orayı büyütüyorsunuz. Kar ediyor, para kazanıyorlar. Onu toplam Gayri Safi Ulusal Hasıla içinde büyüme olarak herkese anlatıyorsunuz lakin toplumun geniş bir kısmı hem o büyümeden nemalanmıyor hem de hiç hissetmiyor. Bu da kalıcı bir yoksullaşma manasına geliyor.
Güldağ: Aslında toplumun refahını artırmak için herkesin gelirini de tıpkı vakitte artırmak gerekmiyor.
Ağaoğlu: Aslında harcanabilir gelirini artırmamız gerekiyor. Ömür maliyetlerini düşürücü işler yaparak bunu sağlayabilirsiniz. Mesela ulaşım masraflarını, ısınma, elektrik, su masraflarını azaltarak harcanabilir geliri yükseltebilirsiniz. Bunu kamuyu ya da şirketleri ziyana uğratarak yapmanız da gerekmiyor. Daha uygun yöneterek maliyetleri aşağıya çekerek sağlayabilirsiniz. Kolay olarak güçte hedge süreçleri yaparak, riskten korunma süreçleri yaparak yahut uzun vadeli mutabakatlara girerek bunları yapabilirsiniz. Kimi ülkelerin atabildiği adımlar bunlar. Maliyeti aşağı çekerseniz harcanabilir gelir artar.
Güldağ: Güç faturamız cari açığı da artıracak. Cari açığımızın arttığı bir ortamda kurda önemli bir baskı bekler misiniz?
Ağaoğlu: Kur tarafında şok biçimi bir baskı beklemem. Buna neden olabilecek yabancı yatırımcıların çok büyük bir kısmının piyasalara ulaşımını engelledik. İçerden gelebilecek baskıları da görece kamu eliyle bir halde yönetiyoruz. Yönetiyoruz kısmını tırnak içinde söyleyeyim. Burada sorun şu: Biz fonlayabildiğimiz sürece cari açık veririz. Yeni mal ve hizmet alabilmemiz için borçlanmamız gerekiyor. Yurtdışından borçlanma maliyetimiz yüzde 10’a dayandı. Akreditif tarafında dertlerimiz devam ediyor. Kur tarafında bu türlü büyük bir şok, zıplama stili bir şey görmeyeceğimizi düşünerek ben sorunun ödemeler istikrarı tarafında ortaya çıkacağını düşünüyorum. Şimdilik turizm geliriyle bir halde aşılacağını umuyoruz. Ancak dönem bitip, güç fiyatları da üstte kalmaya devam edince işimiz zorlaşır. Sürdürülebilir bir basamakta olduğumuzu düşünmüyorum.
Altında 1840 düzeyi belirleyici olacak
Güldağ: Altın ve gümüşte bir hareketlilik gördük, trend değişikliği bekler misin kısa vadede?
Ağaoğlu: Gümüş 22’lerin, altın 1850’lerin üzerine çıktı, hatta 1860’lara kadar geldi. Âlâ bir toparlanma oldu. Altın 1900’lerin üzerine atar kendini diye düşünüyorum. Ancak Amerikan 10 yıllık tahvillerinde o denli çok majör kalıcı bir düşüş olmadı. Tekrar yükselince altın biraz örselendi. Bu hafta 1840’ın üzerinde kapatırsak, toparlanma devam edebilir. Fakat çok majör, sert yükseliş beklemiyorum. Zira enflasyonun kalıcı olmadığı izlenimini oluşturma ismine pahalı metaller tarafında hafif manipülatif bir dünya görüldüğünü düşünüyorum. Bunu şimdi daha kanıtlayabilmiş değilim fakat iki sohbet öncesinde konuşmuştuk. Londra’da da benzeri izlenimler var. Onun için 1840 düzeyinin üzerinde kapanırsa biraz üst gitme ihtimali artacak, aksi takdirde sallan yuvarlan gideceğiz bu türlü.
‘Ağır çekim’ kriz yaşıyoruz
Güldağ: Türkiye iktisadı benim çok fazla şahit olmadığım bir biçimde gidiyor. Lakin alışagelmiş olan da şu: Çoklukla bir şeyler birikir, süratli bir biçimde bir noktaya ulaşır. Sonra ‘deniz bitti’ deriz, akabinde bir toparlanma başlar.
Ağaoğlu: Dur, kalklarla yürümüyor işler. Biz her 10 yılda bir dur, kalk yapıyoruz. Ancak düzeyimiz aşağıya iniyor. Borsaya bakın. Dolar bazında 5,1’den 1,25’e düşmüş. Ancak 1,25’ten 1,70’e çıktığında, yüzde 50 artmış üzere görüyoruz. Hayır, evvelden 5,1 dolar seviyesindeydik. Yani her seferinde önemli yoksullaşarak ‘dur’ları yaşıyoruz aslında.
Güldağ: Yaşadığımız döngü biraz farklılaştı. Evvelce 7 büyüklüğünde zelzelesi yaşıyorduk. Ondan sonra toparlanıyorduk. Artık ise 3,5, 4, 4,5 şiddetinde daima zelzeleler yaşıyoruz. Bunlar ne vakit büyük bir sarsıntıya dönüşecek sorusu soruluyor? Sapanca’da düzenlediğimiz Dönüşen Dünyada Liderlik Zirvesi’nde de ‘belirsizlik’ şikayetleri sıkça lisana getirildi. Beklentiler, ‘daha ne kadar kötüleşecek’ üzerinden şekilleniyor.
Ağaoğlu: Biraz ağır çekim kriz yaşıyormuşuz üzere bir his var içimde. O yüzden senin dediğin 3, 4 şiddetindeki zelzeleleri çok büyük bir sarsıntı üzere hissetmiyoruz. Ancak bina her geçen gün dayanıklılığını kaybediyor.
